Kerkvaders, Athanasius

"There has been a time in the history of Christianity, when it had been Athanasius against the world, and the world against Athanasius. The need and straitness of the Church had been great, and one man was raised up for her deliverance." J.H. Newman, Development of Christian Doctrine, 306-307. Het leven van St. Athanasius en zijn strijd tegen het Arianisme. Zijn jonge jaren 293-297 Athanasius werd geboren te Alexandrië (Egypte), naar zijn naam te oordelen uit een Griekse familie. Zijn ouders waren Christen. 313 ging hij wonen bij bisschop Alexander waar hij secretariaatswerk deed. Hij was zeker ook een student van de beroemde catechetische school "Didascaleion". 319 diakenwijding. Voor de uitbraak van het Arianisme heeft hij al twee geschriften op zijn naam bedoeld om heidenen te bekeren Tegen de heidenen en Over de incarnatie van het Woord. 323 herfst: Arius begint zich te roeren. (soms ook 318/9 aangegeven). Arius wordt veroordeeld op synode te Alexandrië. Arius zoekt en vindt echter steun in Antiochië. Dit leidt tot een synode in de winter van 324/325 in Antiochië o.l.v. Theodotus van Laodicea, Narcissus van Neronias en Eusebius van Cesarea. (ook steun van Eusebius van Nicomedia) ter verdediging van Arius. 325 Als secretatis en raadgever van zijn bisschop Alexander van Alexandrië gaat de diaken Athanasius mee naar concilie van Nicea. Hij mag kennelijk deelnemen aan de gesprekken. (vgl. Theodoretus, 1,26). Arius wordt hier veroordeeld en verbannen, omwille van zijn loochenen van de godheid van Christus. Hier wordt de geloofsbelijdenis (Niceanum) geformuleerd. 328 17 april: dood bisschop Alexander 8 juni: Athanasius wordt bisschop van Alexandrië, bezoek van heel zijn gebied: Egypte en Pentapolis (vijf steden in Libië) in de komende jaren. 330 bisschop Eustathius van Antiochië moet vanwege orthodoxie (anti-ariaans) in ballingschap. Eerste ballingschap (335-338) 331 Bisschop Eusebius van Nicomedia, vriend van Arius, en familie van de keizer, krijgt invloed bij keizer Constantijn. Arius keert terug uit zijn ballingschap na de veroordeling door Nicea. Eusebius schrijft een brief aan Athanasius om hem te vragen om Arius terug op te nemen in de Kerk. Athanasius weigert. Ook als de keizer een brief schrijft weigert hij. Eusebius krijgt steun van de meletianen, dit zijn de volgelingen van Meletius die de heilige Alexander van Alexandrië beschuldigden dat hij te vlug de lapsi (zij die tijdens de vervolging geofferd hadden en daardoor hun geloof verloochend hadden) in de Kerk had opgenomen. Rond Eusebius verzamelen zich de arianen en degenen die Athanasius zijn positie verweten. Athanasius wordt vals beschuldigd: o.a. dat hij aan de Egyptenaren een belasting op graan en/of linnen zou hebben opgelegd en dat hij de kelk van een meletiaanse bisschop tijdens de Eucharistie gebroken zou hebben. De keizer ontbood Athanasius naar Nicomedia. Hij werd echter vrij gesproken en in ere hersteld. 333 Athanasius werd vals beschuldigd: hij zou een meletiaans bisschop Arsenius hebben laten vermoorden. Deze werd echter levend teruggevonden in een klooster waar hij zich had verborgen. 335 zomer: Athanasius afgezet door de synode te Tyrus op beschuldiging van wreedheid (de hoger vermelde moord). Deze synode heet de roverssynode. Eusebius, de ariaan had erop aangedrongen om de meletiaans bisschoppen uit Egypte uit te nodigen. De overige bisschoppen waren bijna allen arianen. Athanasius kwam. De 50 Egyptische bisschoppen die hij bij zich had werden niet toegelaten omdat ze niet waren uitgenodigd. Weer kwam de beschuldiging van het breken van de kelk naar voren. De naam van die priester Ischyrus bleek niet eens voor te komen op de lijst van meletiaanse priesters. 7 nov.: Hij vertrekt nog tijdens de synode naar Constantinopel om zijn zaak bij de keizer zelf te bepleiten. Zijn afzetting wordt bevestigd door Constantijn. In ballingschap naar Trier, de hoofdstad van Gallië. [vertrek eind 335 of begin 336] (monnikendom raakt zo in het westen bekend). Zijn verbanning veroorzaakte zoveel opschudding in Egypte dat de keizer besloot om de zetel vacant te laten. 336 dood Arius (geb. 256). 337 22 mei: Keizer Constantijn sterft. Het Rijk wordt in drie delen verdeeld. 337/8 17 juni: keizer Constantijn II (337-340) schrijft brief naar Alexandrië dat de bisschop mag terugkeren. Hetzelfde geldt voor andere verbannen bisschoppen. eind juni: Athanasius vertrekt uit Trier 23 nov.: terugkeer in Alexandrië waar hij triomfantelijk onthaald wordt. eind 337 of begin 338: de tegenstanders van Athanasius vergaderen in Antiochië, waar Constantijn II overwintert. Zij kiezen een Pistus als bisschop voor Alexandrië. Brief van deze arianen van het eerste uur naar de drie keizers en naar de paus Julius I, begeleid door verslag van de roverssynode van Tyrus. Leiding oa. Eusebius van Nicomedia (intussen bisschop van Constantinopel) (=>Eusebianen). Athanasius verzamelt zijn aanhangers (m.n. suffragaan-bisschoppen) in Alexandrië =>brief aan alle bisschoppen van de Kerk en aan paus Julius. Vóór einde 338 schrijft paus Julius dat hij de suggestie voor een concilie voor beide partijen onderschrijft. Tussen 338-350 schrijft Athanasius zijn tractaten tegen de arianen. 338 Antonius komt uit de woestijn om zijn aanhang aan Athanasius en tegen het arianisme te betuigen. hetgeen veel indruk maakte op de Christenen in Alexandrië. Tweede ballingschap (339-346): 339 Athanasius afgezet door de synode van Antiochië. Kiezen tegenbisschop Gregorius (Eusebiaan) met steun van de prefect van Egypte neemt hij met geweld bezit van de bisschopszetel. 19 mrt.: Gregorius neemt bezit van bisschopszetel. Athanasius vlucht naar Rome waar diverse andere afgezette bisschoppen vertoeven. Paus Julius I (337-352) neemt hem op. Athanasius is ook nu vergezeld van twee monniken, hetgeen weer bijdraagt tot de verspreiding van het monnikendom. 341 Romeinse synode: de afzetting van Athanasius is onrechtmatig. De oosterse bisschoppen weigeren naar Rome te komen en ook te antwoorden op de brief die de besluiten van deze synode meedeelt. Athanasius kan niet naar Alexandrië terugkeren. (ook Marcellus van Ancyra werd in Rome ontvangen en gerehabiliteerd, deze laatste radicale niceaan was echter afgezet vanwege de beschuldiging van sabellianisme). In dit jaar sneuvel Constantijn II in een oorlog tegen zijn broer Constantius. Deze laatste is ariaan en regeert ook over het Westen. 343 of 342 synode van Sardika (= Sofia): Mislukte poging om het hele episcopaat uit Oost en West samen te krijgen. ca. 80 bisschoppen uit het westen. De oosterlingen vertrekken na de paus, Athanasius en anderen geëxcommuniceerd te hebben. Rome erkend als hoogste beroepsinstantie (can. 3-5). Vele oosterse bisschoppen gerehabiliteerd. In oosten leidde dit tot een vervolging van allen die Athanasius steunden. Vele trouwe priesters en diakens werden in ballingschap gestuurd. Het gaat hier m.n. over de geldigheid van Tyrus 335. Athanasius nam eraan deel. 344 zond keizer Constans (in Westen en orthodox) twee westerse bisschoppen Vincentius van Capua en Euphratas van Keulen naar Constantius. Zij gingen opheffing vragen van sancties tegen bisschoppen. (nb. hun succes nog versneld omdat doorzichtige poging om hen op moreel vlak te compromitteren mislukte). 345 25 juni: de dood van de tegenbisschop Georgius, opent de poort voor Athanasius om terug te keren. Milaan: de oosterse bisschoppen weigeren het arianisme te veroordelen. 346-356 Dit zijn de gouden jaren voor Athanasius, waarin hij kan werken aan de orthodoxie in Egypte en waarin het monnikendom een grote vlucht nam. Hij heeft veel geschreven in deze tijd. 346 21 okt.: Athanasius keert terug, waarbij een enthousiaste menigte hem 100 mijl tegemoet kwam, en blijft een paar jaar op zijn zetel. 350 De orthodoxe keizer Constans (steun voor Athanasius) sterft bij opstand. Er staat een usurpator Magnentius (+ 10/8/353) op. 351 eerste synode te Sirmium, plaatselijke bisschop Photinus afgezet (dynamisch monarchianisme) hier eerste Sirmium (= eerste geloofsbelijd. van Sirmium) Keizer Constantius wordt alleenheerser. 352 Paus Julius sterft. De oosterse bisschoppen vragen aan Rome de afzetting van Athanasius. (niet direct uitgevoerd) 353 mei: synode in Rome. Athanasius vrijgesproken van aanklacht tegen hem. Derde ballingschap (356-362): 353 Athanasius wordt conform het besluit van 352 afgezet en moet zich bij aan het hof te Milaan gaan verantwoorden m.n. vanwege de collaboratie met de usurpator Magnentius. Athanasius gaat zelf niet, want hij verwacht een aanklacht wegens hoogverraad. 10 aug.: dood Magnentius. Het hof van Constantius verhuist naar Sirmium. Keizer wordt zwaar beïnvloed door 2 bisschoppen uit Pannonië: Valens en Ursacius om Athanasius uit te schakelen. okt. synode van Arles: door angst voor keizer Constantius wordt Athanasius door vrijwel alle bisschoppen afgezet. Enkel Paulinus van Trier weigert =>verbannen. Het ging hier niet zozeer om arianisme als wel tegen de persoon van Athanasius. Hilarius van Poitiers vermeldt dat hij pas tijdens zijn eigen ballingschap (na 356) iets over het Niceanum vernam. Paus Liberius is ontzet dat zijn gezanten ondertekenden en protesteert tegen gang van zaken en vraagt aan keizer (die te Arles verblijft) door gezanten Lucifer van Cagliari en Eusebius van Vercelli een nieuw concilie in Aquilea. Mislukt. Na een tweede vraag wel een concilie in Milaan. 355/6 synode van Milaan: ca 300 bisschoppen. Slechts drie (later in totaal zeven) bisschoppen weigeren Athanasius te veroordelen: Lucifer van Cagliari, Eusebius van Vercelli (die pas na sommatie kwam) en Dionysius van Milaan. Alle trouwe bisschoppen worden afgezet: m.n. Paulinus van Trier Eusebius van Vercelli; Dionysius van Milaan; Lucifer van Cagliari paus Liberius verbannen naar Thracië (Beroa) tot 2 augustus 358. Er is een tegenpaus: Felix. Ook de pauselijke legaten Pancratius en de diaken Hilarius weigeren te tekenen. Hosius van Cordoba (100 jaar oud toen) 356 Synode van Béziers: Hilarius van Poitiers verdedigt (de afwezige) Athanasius en zegt dat de veroordeling van Sardica (342-3) al fout was. Tegenstanders: Saturinus van Arles en Rufinus. Hilarius afgezet en in ballingschap naar Frygië. 356 9 feb.: Athanasius moet halsoverkop vluchten uit de St. Theonas-kerk. Na zich schuil te hebben gehouden in de stad vlucht hij naar de kluizenaars van Egypte die met geweld wordt overvallen. Hij vlucht naar de woestijn waar hij als monnik verblijft. Enorme vervolging van katholieken in Alexandrië en in heel Egypte (minstens 16 bisschoppen verbannen). De kerken worden in beslag genomen en aan de arianen gegeven. tegenbisschop een zekere Gregorius (let op andere dan de vorige tegenbisschop) uit Cappadocië. Hij vervolgt degenen die het niet met hem eens zijn heel zwaar. 357 synode in Sirmium (hof) van strenge arianen olv. Valens van Mursa (Essek) en Ursacius van Singidunum (Belgrado): tweede Sirmische formule: verwerpen van homoousios en homoiousios als zijnde onbijbels... Zij ordenen de Zoon gewoon onder aan de Vader (anhomoianen). 358 tegen 2 Sirmium reageren gematigde arianen (olv. Basilius van Ancyra, Gregorius van Laodiceas). Zij krijgen steun van keizer =>homoiousianen in voordeel. nog een bijeenkomst te Sirmium in 358, 70 anhomoianen verbannen. (= 3 Sirmium) hier homoousios afgewezen, voor de rest antiariaans. Ook ondertekend door paus Liberius die daarop (358) naar Rome mocht terugkeren. 29 aug.: volksopstand in Alexandrië. Gregorius kan ternauwernood vluchten. De arianen moeten hun kerken ontruimen. Vanaf 24 december herstelt de wereldse overheid de macht van de arianen. Gregorius zal pas terugkeren 26 nov. 361. Athanasius blijft schrijven: Apologie aan Const., Apologia pro fuga sua, ... 359 eerste reactie van Athanasius tegen de semi-arianen (m.n. over de godheid van de H. Geest) in 4 brieven aan bisschop Serapion van Thmuis. verschillende soorten anhomoianen, homoianen. Onder druk van strenge arianen geplande algemene synode gesplitst om vereniging van het orthodoxe westen en homoiousianen (sic) te voorkomen. Valens, Ursacius en co. stelden aan het hof het 4de Sirmium op: homoousios veroordeeld als onbijbels in plaats kwam (ὁμοιος τῳ πατρι κατα τας γραφας ... κατα παντα). Aanvaard door keizer Constantius. Het "gedateerde credo" zoals Athanasius het noemt (vermoedelijk is de eindredactie van Marcus van Arethusa) Gelijktijdig 2 concilies te Rimini en Seleucië: juli: Concilie van Rimini, (400 bisschoppen, paus Liberius afwezig en zelfs niet door legaten vertegenwoordigd). okt. De gezanten van Rimini worden misleid en ondertekenen een geloofsbelijdenis te Nicé waarin κατα παντα geschrapt werd uit het gedateerde credo. Daarna zwichten bijna alle vaders in de nacht van 31/12/359 op 1/1/360 voor Constantius. Enkelen verzetten zich: Phebadus van Agen en Servatius van Tongeren. Hilarius die er niet bij is verzet zich. herfst: Concilie van Seleucia Zonder echt resultaat. Hilarius is hier aanwezig. Athanasius spreekt over gedateerde credo (= 4 Sirmium). Gezanten in Constantinopel uitgenodigd om Nicenum (Nicé) te ondertekenen (onderverstaan is Niceanum, zo werden zij misleid). 360 jan.: Besluiten goedgekeurd op synode in Constantinopel: alle bisschoppen moeten ondertekenen. Dit is het "einde" van de orthodoxie, zowel anhomoianen, homoiousianen en orthodoxen worden veroordeeld, goedgekeurd. Allen zijn nu homoianen (Acacius). In feite wint het arianisme (via bv. Wulfila bij Wisigoten). slechts weinig verzet: alleen paus Liberius en Hilarius van Poitiers die terugkeerde in Gallië verzetten zich. Grote verwarring. Hier valt het woord van Hiëronymus; "Ingemuit totus orbis et Arianum se esse miratus est." 361 26 nov.: tegenbisschop Gregorius keerde terug. nov.: dood Constantius 25 dec.: volksopstand tegenbisschop Gregorius wordt gedood. 362 amnestie onder keizer Julianus de afvallige (361-3): alle bisschoppen kunnen terugkeren. 21 feb.: Athanasius keert na zes jaar terug naar Alexandrië. Athanasius hield een synode te Alexandrië om de orthodoxie te bevestigen. (21 bisschoppen) Veroordeling: arianen, pneumatomachen, apollinaris. Milde houding tov terugkerende homoiousianen. De besluiten stuurde hij rond. Zij werden aanvaard in Griekenland, Spanje, Gallië en Italië. (nb. hypostasis duidelijk niet meer als synoniem voor ousia gezien maar als persoon). Vanaf nu arianisme op terugtocht. Vierde ballingschap: 362 23 okt.: Athanasius moet vluchten omdat de keizer voor zijn ijver vreesde. 363 26 jun: dood van keizer Julianus. Athanasius keert daarop terug naar Alexandrië. Eind van het jaar reist hij af naar Antiochië naar de nieuwe orthodoxe keizer Jovianus (uitgeroepen door troepen). 364 14 of 20 febr.: Vertrek terug naar Alexandrië. 17 feb.: Jovianus verongelukt op weg naar Constantinopel. Vijfde ballingschap: 364 5 mei: bevel nieuwe keizer Valens (Oosten en ariaan 364-378) dat alle bisschoppen verbannen onder Constantius opnieuw moesten verbannen. Nl. in oosten hevige vervolging van de Niceanen én homoiousianen. Nb. in westen was orthodoxe keizer Valentianus (364-375). De vervolging onder Valens bracht vele homoianen ertoe weer band met paus Liberius en zijn opvolger paus Damasus (366-384) te herstellen. 5 okt.: Athanasius moet vluchten (door een beroep op keizer te doen kon hij nog zolang in Alexandrië blijven). Hij zat voor vier maanden ondergedoken in een van de buitenwijken. 366 febr.: Door verontwaardiging van het volk mocht hij terugkomen. 367 39ste paasbrief aan Serapion van Thmuis heeft veel invloed en legt in feite de canon van de Bijbel definitief. 373 dood te Alexandrië in nacht van 2 op 3 mei. Zijn theologie. is nog uit te werken Werken van Athanasius. Oratio contra gentes (Redevoering tegen de ketters) De incarnatione Verbi (Over de menswording van het Woord). Dit is de belangrijkste tekst voor de Christologie uit de oudheid. 3 Orationes contra Arianos (Drie redevoeringen tegen de Arianen (356-360) Apologia contra Arianos (357) = samenvatting van synoden die achtereenvolgens tot veroordeling en eerherstel van de Arianen geleid hebben. Apologia ad Constantium (357) Apologia de fuga sua (357) Historia Arianorum (358) ''Vita Antonii Brieven: fragmenten van feestbrieven (339-348); Paasbrief 39: formulering van de canon! Exegetische werken (verloren). Epistula de synodis Epistula encyclica Vier brieven aan Serapion van Thmuis (ca 360): = leer van Kerk over H. Geest. Voetnoten